پیشگفتار

اهمیّت مسائل فقهىِ عمره و حج، بر کسى پوشیده نیست و بى شک درستى و نادرستى اعمال زائران بیت الله الحرام بستگى به انطباق و عدم انطباق آن ها با احکام و مناسک عمره و حج دارد، هرچند صحّت اعمال، مقدمه رسیدن به روح حجّ و مراتب معنوى آن است ولى به تعبیر حضرت امام خمینى (قدس سره) «مراتب معنوى حجّ جز با عمل مو به مو به مناسک حاصل نخواهد شد.»(1)

بى شک عوامل اجرایى کاروان هاى عمره و حج و مسؤولان فرهنگى آن ها نقش به سزایى در این زمینه دارند و کمک و هدایت و راهنمایى آنان تأثیر عمیقى در حسن عمل زائران خواهد داشت، لذا آشنایى این عزیزان با احکام فقهى عمره و حج، ضرورى تر و مسائل مربوط به چگونگى عملکرد آنان، از ظرافت بیشترى برخوردار است که باید مورد توجه و عنایت ویژه قرار گیرد.

نوشته حاضر، که تقدیم شما عزیزان مى شود، با این انگیزه آماده شده و در چهار بخش سامان یافته است:

* بخش نخست: راهنماى فقهى ـ اجرایى عمره و حجّ (ویژه روحانیان کاروان ها)

* بخش دوم: راهنماى فقهى اجرایى (ویژه عوامل اجرایى کاروان).

* بخش سوم: نکات فقهى عمره و حج.

* بخش چهارم: احکام کلّى عمره و حج.

گفتنى است بخشى از این نوشته، چند سال پیش در جمع مدیران و معاونان کاروان هاى حج استان قم ارائه و در فصلنامه «میقات حج» (شماره 12) چاپ و منتشر شده و بخش دیگرى نیز سال گذشته، در نشریه «آزموده ها»، شماره ششم، که معاونت امور روحانیون بعثه مقام معظّم رهبرى تهیه و منتشر مى کند، آمده است.

امید است این مجموعه براى حضرات آقایان روحانیون محترم کاروان ها و در جهت هدایت بهتر زائران، مفید باشد و از ارائه نظریه ها و پیشنهادهاى اصلاحى و تکمیلى دریغ نفرمایند.

{  ...رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ } .

حوزه علمیه قم ـ تابستان 1385

محمّدحسین فلاح زاده

بخش اوّل: راهنماى فقهى، اجرایى عمره و حج (ویژه روحانیان کاروان ها)

توجه و عنایت به فراگیرى احکام و مناسک عمره و حج و دقّت در امر آموزشِ آن به زائران و نظارت بر صحّت اعمال آنان، از وظایف اصلى و مهم روحانیون کاروان ها است و بدیهى است براى رسیدن به این هدف و عمل به این وظیفه، شناخت مسائل جدید و شیوه هاى درست انتقال آن ها به زائران و راهنمایى آنان هنگام انجام اعمال، کارى ضرورى است.

در این بخش، برخى از تجربیات آموزشى ـ فقهى عمره و حج، براى استفاده و بهره مندى روحانیون کاروان ها تقدیم مى شود:

یاد آورى نکته هاى پیش از سفر

در جلساتى که پیش از سفر برگزار مى شد، یادآورى نکات زیر ضرورى است:

1 ـ زائران، نماز خود را بر روحانى کاروان و عالمِ آشنا به مسائل حج در محل، عرضه کنند تا اگر اشکالى دارند، برطرف شود.

2 ـ براى حسابرسى خمس و پرداخت وجوه شرعى، به دفتر مرجع تقلیدِ خود، یا نماینده او مراجعه کنند و در این باره اقدام نمایند و تنها کسانى که باقى مى مانند یا شخصاً تمایل به حسابرسى نزد شما دارند، اقدام فرمایید.

مردم در حسابرسى خمس، سه دسته هستند:

1 . کسانى که تا کنون حسابرسى نداشته اند.

2 . کسانى که مدتى حسابرسى داشته اند ولى رها کرده اند.

3 . کسانى که حساب سال مرتب دارند.

گروه نخست; باید تمام اموال و طلب ها و بدهى هاى آن ها محاسبه شود و پس از کسر بدهى ها، اموال باقى مانده به سه دسته تقسیم گردد:

الف) اموالى که خمس آن را باید بپردازند، مانند: پول نقد، مواد مصرفى، (مثل برنج، روغن، چاى و...) و به فتواى برخى از فقها، سرمایه کسب.

ب) اموالى که خمس ندارد، مانند: ارث، دیه و به فتواى برخى از فقها، هبه و جهیزیه.

ج) اموالى که باید مصالحه شود، مانند: اجناس مورد نیاز زندگى، که از سال هاى گذشته در گروه اموال مؤونه قرار گرفته و وضع آن از لحاظ تعلّق خمس معلوم نیست که از درآمد سال بوده یا نه.

گروه دوم; باید براى مدتى که حسابرسى نکرده و خمس نپرداخته اند، مانند گروه اول عمل شود.

گروه سوم; اگر در میان سال خمسى مشرّف مى شوند و چیزى از خمس سال گذشته بر عهده آن ها نیست و نپرداخته اند، چیزى از بابت خمس بر آن ها واجب نمى شود، لیکن اگر پولى براى خرید سوغاتى دارند و در اثناى سفر، به سال خمسى مى رسد، سوغاتىِ خریدارى شده، که تحویل افراد نشده و نیز باقیمانده پول خمس دارد.

حکم خمس پول ثبت نام

س) هم اکنون کسانى که قصد تشرف به حج یا عمره را دارند، باید براى حفظ نوبت، مبلغ مقرّرى را به بانک بسپارند که این مبلغ مطابق قرارداد مضاربه است و سودى نیز به آن تعلّق مى گیرد و زمانى که پس از حدود سه سال، نوبت تشرّف آن ها فرا مى رسد، اصل پول و سود آن را دریافت مى کنند و به سازمان حجّ و زیارت مى سپارند و به عمره یا حجّ مشرف مى شوند.

حال با توجه به این که سپردن پول به بانک، مقدمه رفتن به حج یا عمره است و چنانچه کسى این پول را به بانک نسپارد نوبتى را براى رفتن به عمره یا حجّ نخواهد داشت و اکنون طریق رفتن به حج نیز همین است، آیا به اصل پول و سود آن خمس تعلّق مى گیرد یا نه؟

ج) * آیت الله تبریزى: در فرض سؤال چنانچه بر اصل پول، سال بگذرد; یعنى از وقت به دست آوردن پولى که به بانک سپرده اند، سال گذشته، باید خمس آن را بپردازد و نسبت به مقدارى که زیادتر از اصل پول به آن ها مى دهند، اگر در همان سال به حج یا عمره بروند، چیزى بر آن ها نیست. والله العالم.

* آیت الله خامنه اى: در فرض مرقوم، اکر در همان سال خمسى سپرده گذارى به حج مى رود، خمس ندارد، ولى اگر نوبت حج از پس از آن سال خمسى است، مبلغ سپرده اگر از درآمد کسب غیر مخمّس بوده، خمس دارد و سود حاصله اگر پیش از سال عزیمت به سفر حج قابل وصول نبوده، جزو درآمد سال وصول محسوب است که اگر در همان سال به حساب هزینه سفر حجّ محسوب شود خمس ندارد.

* آیت الله سیستانى: به اصل پول خمس تعلق مى گیرد و نیز به سود آن، اگر از طریق معامله شرعیه ملک صاحب پول شده است، بلى اگر حج بر او مستقر شده و راه دیگرى براى رفتن به حج در سالِ ثبت نام نداشته باشد، خمس به آن تعلق نمى گیرد.

* آیت الله شبیرى زنجانى: در حجّ واجب و یا عمره، اگر به وسیله اى واجب گردد، خمس پول مورد سؤال واجب نیست و در حج و عمره مستحب واجب است.

* آیت الله صافى گلپایگانى: در فرض سؤال، اصل پول خمس دارد ولى سود آن، اگر با آن پول معاملات شرعى، با رعایت شرایطش انجام شود و پرداخت سود، طبق قرارداد باید در موقع تحویل اصل پول پرداخت شود، سود مذکور از منافع سال وصول است که اگر در همان سال صرف مؤونه شود خمس ندارد و اگر باقى بماند آن هم خمس دارد. و الله العالم.

* آیت الله فاضل: افرادى که براى تشرف به حج یاعمره ثبت نام مى کنند ودر همان سال توفیق تشرّف پیدا نمى کنند، باید خمس اصل پول و سود متعلّقه مربوط به سنوات سابق را بپردازند، مگر براى افرادى که حج بر آنها مستقر شده و تمکّن از خرید فیش را ندارند.

* آیت الله مکارم شیرازى: هرگاه این پول از درآمد همان سالى باشد که نام نویسى کرده است، نه به خودِ آن خمس تعلّق مى گیرد و نه به سود آن.

* آیت الله نورى همدانى: اگر همان سالى که مستطیع شده است، آن پول را براى انجام حجّ در نوبت خود به حساب ریخته است. آن پول جزو مؤونه و مخارج آن سال محسوب مى شود و خمس ندارد، ولى اگر در سال قبل یا سال هاى قبل مستطیع بوده و تأخیر انداخته و به حساب نریخته است، باید خمس آن را بدهد.

و در عمره نیز اگر به طور متعارف یک مرتبه یا در چند سال یک مرتبه باشد، پولى که به حساب ریخته است خمس ندارد امّا سودى که مى گیرد، از ارباح آن سالى است که آن را تحویل مى گیرد و اگر تا آخر سال خمسى خود آن را در مخارج لازم زندگى خود خرج کرد، خمس ندارد و اگر بماند و سال بر آن بگذرد خمس دارد.

3 ـ چگونگى وصیت نامه نوشتن را به زائران آموزش دهید، به ویژه در مورد شرایط وصى و وصیت مالى، که بیش از ثلث نباشد و نوشتن نماز و روزه هاى قضا در وصیت نامه.

4 ـ استحباب کوتاه نکردن موى سر و صورت در عمره مفرده از یک ماه پیش از سفر و در عمره تمتّ ع از اوّل ذى قعده و اگر نشد از اوّل ذى حجه.

5 ـ کاروان هاى مدینه بعد، چون در آغاز ورود به جدّ ه عازم جُ حفه مى شوند و باید لباس احرام بپوشند، به زائران خود; اعم از مرد و زن، یادآورى کنند که لباس هاى احرام خود را پیش از سفر وارسى کنند که معطر نباشد و آن را جدا از اشیاى خوشبو بگذارند، چون در میقات، اگر با چنین لباسى مواجه شدند، نمى توانند آن را بپوشند.

6 ـ در مورد لباس احرامِ بانوان، یاد آورى مى شود که نازک و بدن نما نباشد، حتى به قدرى ضخیم باشد که در فصل گرما که بر اثر عرق کردن، لباس به بدن مى چسبد، بدن نما نشود.

7 ـ خانم ها مى توانند براى جلوگیرى از عادت ماهیانه، قرصهاى مخصوص استفاده کنند، به شرط آن که براى آن ها ضررى نداشته باشد.

8 ـ به خانم هایى که ممکن است لازم شود پیش از میقات با نذر محرم شوند و شوهرهایشان همسفر آن ها نیستند، گفته شود که اجازه نذر را از شوهر بگیرند; چون برخى از فقها اجازه را به طور مطلق شرط مى دانند.

9 ـ شرایط نیابت، به طور واضح و صریح براى زائران گفته شود و افرادى که نایب هستند، حتى المقدور شناسایى و وجود شرایط آن ها لحاظ شود تا پس از سفر و هنگام اعمال، به مشکل برخورد نکنند; به خصوص کسانى که از نماز صحیح معذورند، یا نایب ند و خود مستطیع هستند، چون در برخى موارد نیابتشان صحیح نیست و به فتواى برخى از فقها وقتى که به میقات رسیدند و استطاعت طریقى نیز حاصل شد، باید براى خودشان حج به جا آورند و نیز خدمه کاروان ها که گاهى ممکن است در هنگام اعمال عمره یا حج، مشکلى براى کاروان پیش آید که ناگزیر باید اعمال معذور را انجام دهند و به فتواى برخى از فقها، عذر طارى هم مُخلّ نیابت است.

10 ـ چون احتمال دارد هواپیما نزدیک نماز و یا در هنگام نماز باشد ، یادآورى چند نکته به زائران ضرورى است:

الف) حتى المقدور هنگام ورود به سالن انتظار، با طهارت باشند تا اگر فرصتى به دست آمد، نماز را بتوانند سریع بخوانند و سوار هواپیما شوند.

ب) چنانچه نماز را باید در اثناى سفر و در هواپیما بخوانند، پیش از سوار شدن، تحصیل طهارت کنند تا در هواپیما به راحتى بتوانند به وظیفه خود، که خواندن نماز است، عمل کنند.

ج) چگونگى خواندن نماز در هواپیما نیز توضیح داده شود، و آن بدین گونه است که: در صورت امکان باید به حالت ایستاده، با مراعات قبله و سایر شرایط خوانده شود و چنانچه به حالت ایستاده ممکن نبود، به حالت نشسته و در صورت امکان رو به قبله نماز خوانده شود و هر مقدار از شرایط نماز که ممکن بود باید مراعات کنند و چنانچه نماز در هواپیما با مراعات شرایطى که گفته شد خوانده شود نماز صحیح است.

11 ـ چگونگى نماز با اهل سنّت در مکّه و مدینه، به زائران آموزش داده شود; چون در بدو ورود به مدینه یا مکّه، در نماز جماعت شرکت مى کنند و آشنا به مسائل نیستند و گاهى دچار سر  درگمى مى شوند و نکات قابل ذکر در این خصوص عبارت اند از:

الف) اذان صبح و ظهر آن ها با اذان ما تفاوت دارد و تنها اذان مغرب کمى زودتر گفته مى شود.

ب) صبح ها پیش از اذان صبح اذانى براى نماز شب گفته مى شود.

ج) در هر شبانه روز یازده اذان و اقامه گفته مى شود که یک اذان براى نماز شب و پنج اذان و پنج اقامه نیز براى نمازهاى واجب یومیه گفته مى شود.

د) بین اذان و اقامه معمولا چند دقیقه فاصله است که زائران مى توانند نافله یا قرآن بخوانند.

هـ ) در قرائت سوره حمد «بسم الله...» را آهسته مى گویند.

و) پس از حمد، بخشى از قرآن را مى خوانند که گاه سوره کامل است و گاه نیست.

ز) معمولا در نماز صبح روز جمعه، امام جماعت پس از حمد، سوره سجده دار مى خواند و پس از آن همگى به سجده رفته سپس بر مى خیزند و قرائت را ادامه مى دهند که در این صورت زائران سعى کنند پیش از نماز صبح، نماز خودشان را به صورت فرادى بخوانند.

ح) در برخى مواقع، قنوت را پس از رکوع انجام مى دهند، که به جاى آوردن قنوت به همراه آنان پس از رکوع، مشکلى پیش نمى آورد.

ط) در حال قرائت، بیشتر اهل سنّت، دست بسته نماز مى خوانند که پیروان مکتب اهل بیت نباید مانند آنان دست بسته به نماز بایستند.

ى) نمازگزاران پس از اتمام حمدِ امام جماعت، همگى «آمین» مى گویند که نباید گفته شود; مى توانند «الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» .

ک) پس از رکوع توقّف طولانى دارند که نمازگزارن نیز باید مراعات کنند و با عجله به سجده نروند، بلکه منتظر تکبیر مکبّر باشند.

ل) پس از دو سجده، بدون جلسه استراحت مى ایستند که باید جلسه استراحت به جاى آورند، هرچند بسیار کوتاه.

م) برخى از اهل سنّت هنگام خواندن تشهّد، انگشت سبابه را تکان مى دهند که این کار لزومى ندارد.

ن) پس از قرائت رکعت دوم، پیش از رکوع، قنوت نمى گیرند، که زائران نیز قنوت نخوانند، چون مستحب است و در هر حال ترک آن اشکال ندارد.

ص) برخى از مذاهب اهل سنّت، بعد از نماز صبح و نماز عصر، خواندن نماز مستحب را جایز نمى دانند، هرچند در فقه شیعه نیز کراهت دارد (بجز نمازهاى خاص) لذا تذکّر داده شود که در آن وقت نافله نخوانند و چنانچه نماز صبح نخوانده اند یا به فتواى مرجعشان باید مجدداً بخوانند، پیش از نماز جماعت بخوانند.

ع) پس از نماز جماعت مسجد النّبى و مسجد الحرام، کمى صبر کنند، تا اگر اعلان شد که نماز میّت خوانده مى شود، نماز میّت بخوانند و بلافاصله پس از نماز جماعت مشغول نماز دیگر نشوند و محلّ خود را ترک نکنند.

12 ـ در نماز میّت چهار تکبیر مى گویند و تکبیر پنجم را هنگام گفتن «السَّلامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ» مى گویند، مى توان گفت. در ضمن نماز میت مختصر را به زائران آموزش دهید.

13 ـ لزوم سجده بر ما یصحّ السّجود (چیزهایى که سجده بر آن ها صحیح است) و در هتل ها، مشاعر و جاهاى دیگر موجود است (بجز در نماز جماعت یا در جاهایى که امکان ندارد) یادآورى شود. چون برخى از زائران تصوّر مى کنند در طول سفر، مهر گذاشتن جایز نیست یا مجازند بر فرش و امثال آن سجده کنند.

14 ـ هرگز زائرى را به تصحیح نماز یا حسابرسى خمس یا پرداخت آن وادار نکنید که اثر نامطلوب دارد، افزون بر این که وظیفه شرعى روحانى، بیان مسائل نماز و خمس و دعوت آن ها به عمل به واجبات است نه اجبار آنان به این امور.

15 ـ چنانچه حسابرسى خمس زائرى انجام شد، براى پرداخت آن بهتر است او را به دفتر یا بعثه مرجع تقلیدش راهنمایى کنید تا خودش بپردازد. چنانچه درخواست کرد که شما این زحمت را متقبل شوید در آن صورت قبول آن ثواب خواهد داشت.

16 ـ کسانى که مدینه قبل هستند، در جلسات ایران، تنها فهرستى از اعمال عمره بگویند و از بیان مسائل جزئى و اختلاف فتاوا ب پرهیزند .