در مدینه منوره

1 ـ بهترین وقت برگزارى جلسات آموزشى کاروان، عصرها از ساعت 5 تا 6 و شب ها می ن نماز مغرب و عشا است، هرچند به مقتضاى زمان و مکانِ جلساتِ دیگر کاروان ها و نظر زائران، ممکن است اوقات دیگرى نیز مناسب باشد.

2 ـ حتى المقدور جلسات آموزشى از 40 تا 50 دقیقه تجاوز نکند و بهتر است مطالب هر جلسه در بردارنده سه بخشِ تاریخ اماکن، مناسک، اسرار و معارف باشد.

3 ـ در اوّ لین جلسه، مدت اقامت و کیفیت نماز (قصر یا اتمام) یادآورى شود و این نکته قابل توجه است که رفتن به اُحُد و قُبا و دیگر اماکن مقدس مدینه، که زائران را به زیارت آن ها مى برند ضررى به قصد اقامه ده روز نمى زند.

4 ـ درباره اماکن تخییر و تمام خواندن نماز، هنگام شرکت در نماز جماعت ظهر، عصر، عشا توضیح داده شود.

اماکن تخییر جاهایى است که مسافر مى تواند نمازهاى چهار رکعتى را به صورت تمام یا شکسته بخواند و آن اماکن عبارتاند از:

1 ـ مسجد الحرام، 2 ـ مسجد النبى(صلى الله علیه وآله)   ، 3 ـ مسجد جامع کوفه، 4 ـ حرم امام حسین(علیه السلام)

فتاواى فقها نسبت به اماکن تخییر در مکّه و مدینه، چنین است:

* تمام شهر مکّه و مدینه

* تمام مسجد الحرام و مسجد النبى(صلى الله علیه وآله)

* محدوده قدیم مسجد الحرام و مسجد النبى(صلى الله علیه وآله)

* مسافر باید نماز را شکسته بخواند حتّى در مسجد الحرام و مسجد النبى(صلى الله علیه وآله)

5 ـ مجدداً کیفیت اقتدا در نماز جماعت اهل سنت و نکات آن یادآورى شود.

6 ـ تذکر داده شود که مسجد النبى (صلى الله علیه وآله) تنها قسمت مسقف آن است و محوطه اطراف آن، که با نرده هاى آهنى محصور شده، حکم  مسجد ندارد.

7 ـ به بانوان یادآورى شود که ورود شان به مسجد النبى (صلى الله علیه وآله) و مسجد الحرام و توقّف در سایر مساجد در ایام عادت جایز (2) نیست.

8 ـ مناسب است اوقات نمازهاى یومیّه و نماز شب به زائران یادآورى شود تا برنامه ریزى بهترى براى شرکت در نمازهاى جماعت و رسیدن به فضیلت نماز اول وقت داشته باشند.

9 ـ خواندن نماز تحیّت در مساجد مستحب است ولى مى توان زائران را راهنمایى کرد چنانچه نماز قضا داشته باشند مى توانند نماز قضا بخوانند و نیز اگر نماز واجب ادایى بخوانند، کفایت از نماز تحیت مى کند.

10 ـ از آنجا که نماز خواندن در قبرستان، به فتواى برخى از اهل سنّت حرام است، زائران را از خواندن نماز در کنار بقیع و داخل آن، برحذر دارید.

11 ـ براى پرکردن اوقات فراغت زائران و استفاده معنوى بهتر از آن، زائران را براى خواندن نماز قضا راهنمایى کنید و نکات ذیل را نیز به آنان تذکر دهید:

الف) نماز قضا را باید هر چه زودتر خواند و نباید مسامحه شود.

ب) نماز قضا وقت معینى ندارد، بلکه در هر وقت از شبانه روز مى توان آن را به جا آورد.

ج) نماز قضا را به جماعت مى توان خواند و هماهنگى میان نمازِ امام جماعت و مأموم در نوع نماز، تعداد رکعات و قصر و اتمام لازم نیست.

د) مسافر مى تواند نمازهاى قضاى غیر سفر را به جا آورد و باید تمام بخواند.

هـ ) نماز قضا را باید به همان شیوه ادا به جا آورد; یعنى اگر وظیفه قصر بوده، به صورت قصر و اگر تمام بوده به صورت تمام و پسرها و مردها باید حمد و سوره نماز قضاى صبح، مغرب و عشا را بلند بخوانند.

و) کسى که براى میت نماز قضا مى خواند باید مطابق وظیفه خودش عمل کند; مثلا اگر نمازگزار مرد است و براى میتى که زن است نماز مى خواند، باید حمد و سوره نمازهاى جهرى را بلند بخواند.

12 ـ چگونه خواندن برخى از نمازهاى مستحب که از اهمیت بیشترى برخوردار است به زائران آموزش داده شود; مثل نافله هاى یومیه، نماز شب، نماز غفیله، نماز حضرت جعفر، نماز زیارت، نماز حضرت ولى عصر(عج) و نماز حاجت.

13 ـ چنانچه زائر در مدینه منوره، قصد عشره و ده روز ماندن داشته باشد، مى تواند روزه قضا بگیرد و اگر روزه قضا ندارد، مى تواند سه روز روزه مستحب براى برآمدن حاجت به جا آورد و اگر روزه قضا دارد روزه مستحب او صحیح نیست ولى چنانچه مسافر است (که روزه قضا صحیح نیست)، چون مکلّف به قضا نیست، این سه روز روزه مستحب را مى تواند به جا آورد ولى روزه دیگرى صحیح نیست و این روزه از موارد استثناى عدم صحت روزه در سفر است و به نظر برخى از فقها، احتیاط آن است که روزهاى چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه باشد.

14 ـ به زائران تذکر داده شود که اعمال عمره و حج دقیق است ولى دشوار نیست و با ذکر این مطلب و چهار نکته اى که گفته خواهد شد اضطراب و دلهره در انجام اعمال را از آنان برطرف نمایند که اضطراب وترس درانجام اعمال، موجب مشکلات زیاد خواهد شد.

* نکته اول: از نظر احکام فقهى، وظیفه همه افراد مشخص شده و همه مى توانند به راحتى به وظیفه خود عمل کنند و هیچ کس با اعمال ناقص یا باطل (به خواست خداوند) از این دیار نخواهد رفت.

* نکته دوم: اگر سؤال، شبهه یا مشکلى برایتان پیش آمد، مى توانید بپرسید و مطابق وظیفه عمل کنید.

* نکته سوم: همیشه ما (روحانى گروه) در خدمت شما هستیم و اعمال را به اتفاق و با هم به جا مى آوریم.

* نکته چهارم: اگر در موردى خاص سؤال یا مشکلى برایتان پیش آمد و به ما دسترسى پیدا نکردید، مى توانید از روحانیون دیگر بپرسید که الحمد  لله همیشه روحانیون کاروان ها در مسجد الحرام و مشاعر مقدس، حضور دارند. این نکته ها به زائران مدینه بعد، باید در ایران گفته شود.

15 ـ به کسانى که با تلاش هم نتوانستند نماز خود را تصحیح کنند گوشزد شود: نماز طواف را به یکى از افرادى که مى شناسند و همراه ایشان است نیابت دهند، در ضمن خودشان هم باید نماز را بخوانند. و حتّى المقدور روزهاى آخر، پیش از رفتن به میقات، این امر کنترل شود که نایب هایشان مشخص شده باشد، این عمل در مورد کاروان هاى مدینه بعد، در ایران صورت گیرد.

16 ـ خانم هایى که در ایام عادت هستند، پیش از رفتن به میقات، باید وظیفه خود در مورد احرام را بدانند، لذا پیشنهاد مى شود جلسه جداگانه اى براى خانم ها گذاشته شود و یادآورى شود که خواهران معذور، حتماً پیش از حضور در میقات اطلاع دهند تا با نذر در مدینه محرم شوند و چون این مسأله اختصاص به میقات شجره دارد، براى کاروان هاى مدینه بعد نیز یادآورى شود که اگر در حال عادت هستند، هرچند در میقات مشکلى ندارند ولى براى بقیه اعمال باید صبر کنند تا پاک شوند.

17 ـ موارد احتیاط وجوبىِ مراجع تقلید را بشناسند و زائران را براى رجوع به فتواى مساوى یا فالاعلم راهنمایى کنند، ضمن این که اجبارى در این مسأله نباشد، مثل:

ـ احرام در قسمت قدیم مسجد شجره

ـ استظلال در شب

ـ استظلال در شهر مکّه و عرفات و من

ـ احرام از مکّه قدیم

ـ و...

18 ـ به زائران گوشزد شود که پیش از رفتن به میقات، لباس احرام خود را وارسى کنند که معطر نباشد، حاشیه آن دوخته نباشد (به فتواى برخى از فقها لباس احرامى که حاشیه اش دوخته است، اشکال دارد)، پاک و تمیز باشد، چون ممکن است در میقات به این مشکلات برخورد کنند و در آنجا فرصت تعویض آن نباشد.

19 ـ زیارت و نماز آن را مى توانند به نیابت از دیگران به جا آورند.

20 ـ چنانچه در روضة النّبى یا دیگر اماکن مقدس ازدحام بود یا امکان توقف نبود مى توانند نمازهاى مستحب را در حال ایستاده یا نشسته یا با رکوع و سجودِ اشاره اى و حتى در حال راه رفتن بخوانند.

21 ـ خواندن نماز قضا به نیابت از کسانى که از دنیا رفته اند یا خواندن نماز مستحب براى آن ها و نیز براى افرادى که زنده هستند و اهداى ثواب به ایشان یادآورى شود.

از میقات تا حرم

1 ـ در صورت امکان، به ویژه خانم ها در هتل غسل احرام کنند و لباس احرام بپوشند; چون ممکن است در میقات فرصت این اعمال را نیابند، البته زائران ضمن این که راهنمایى مى شوند، مجبور به این کار نشوند، لیکن چون به فتواى برخى از فقها، پس از غسل تا احرام نباید در میقات بخوابند یا مبطلات وضو از آن ها سر بزند و مردان نباید لباس دوخته بپوشند، لذا یادآورى این مطلب نیز مناسب است. هرچند به فتواى برخى از فقها، تنها خوابیدن ناقض است و سایر نواقض وضو ناقض این غسل نیست.

2 ـ در روزهایى از سال که هوا گرم است، به خصوص در ایام عمره، که میقات خلوت است و فرصت بیشترى هم وجود دارد و غسل در میقات براى زائران ممکن است، لذا مى توان آن ها را راهنمایى کرد که چنانچه بخواهید مى توانید در میقات غسل کنید.

3 ـ در برخى از موارد و براى برخى از زائران، پیشنهاد یک غسل مافى الذمه مناسب است; چون در برخى موارد پیش آمده که غسل واجب; مانند جنابت یا غسل مسّ میّت بر عهده زائر بوده و از آن خبر نداشته و پس از اعمال متوجّه شده است.

4 ـ پیش از رفتن به مسجد شجره، زائران را نسبت به جغرافیاى مسجد، محل وضو و غسل توجیه نمایید که به راحتى بتوانند اعمال را انجام دهند و زائرى گم نشود و کسى در محوطه میان وضوخانه و مسجد مُحرم نشود.

5 ـ به زائران یاد آورى شود که هنگام پاسخ دادن به لبیک ها، آن ها را با صداى بلند نگویند; چون ضرورتى ندارد و مزاحمت به دیگران است.

6 ـ اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعتِ مسجد شجره شد، لازم است زائران را به شرکت در نماز جماعت راهنمایى کنید تا از تکرار لبیک به صورت دسته جمعى و با صداى بلند بپرهیزند.

7 ـ مسائلى که درباره احرام در مسجد گفته شد، مخصوص مسجد شجره است و در سایر مواقیت، مسجد خصوصیت ندارد، و احرام در میقات، صحیح است و بردن زائران به داخل مسجد لازم نیست، هرچند از جهاتى بهتر است که افراد غیر معذور در داخل مسجد محرم شوند.

8 ـ در سفر عمره، پیش از رفتن به میقات، چنانچه زائران، کودک یا کودکان خود را همراه دارند، در مورد احرام آن ها و کیفیت اعمالشان توضیح داده شود و نسبت به احرام کودکان توصیه و تشویق نشوند، چون احرام آن ها مشکلاتى به همراه دارد. گفتنى است که:

الف) کودکِ پسر باید ختنه شده باشد.

ب) هر کدام از اعمال را مى تواند باید خودش به جا آورد و بقیه را کمکش کنند یا از طرف او انجام دهند.

ج) لباس احرامش تا پایان اعمال باید پاک باشد.

د) در حال طواف باید با طهارت باشد.

ه) در حال طواف و سعى باید بیدار باشد.

و) در حال طواف شانه چپ کودک باید به طرف کعبه باشد.

9 ـ کسانى که نیاز به تلقین لبیک دارند شناسایى شوند تا در میقات جداى از جمع براى آن ها لبیک ها گفته شود.

10 ـ چنانچه زائران نماز واجب را در مسجد مى خوانند; مثلا نماز مغرب و عشا را و پس از آن محرم مى شوند، به استحباب احرام پس از نماز عمل شده، بلکه محرم شدن پس از نماز واجب ادا یا قضا از نماز مستحب افضل است.

11 ـ چون مشهور فتواى فقها لزوم احرام در داخل مسجد شجره است، بجز بانوان معذور همه را به داخل مسجد ببرید تا محرم شوند و احتیاط احرام در مسجد قدیم نیز قابل ارجاع به فالاعلم است.

12 ـ هر چند به زبان آوردن نیّت احرام و سایر اعمال واجب نیست ولى برخى از فقها مستحب دانسته اند و نیز قصد ترک محرّمات را نیز عده اى لازم شمرده اند، اگر براى احرام عمره تمتع این گونه گفته شود مناسب است:

«به قصد شروع اعمال عمره تمتّع و انجام آن ها و ترک محرّمات احرام، محرم مى شوم به احرام عمره تمتّع... قربةً اِلى الله»

13 ـ براى گفتن لبیک، چون برخى از فقها «وصل به سکون» و «وقف به حرکت» را خلاف احتیاط مى دانند و بعضى نیز گفتن لبیک پنجم را لازم نمى دانند، اگر لبیک به سه صورت گفته شود و زائران جواب بدهند و به همین سه بار نیز اکتفا شود، کافى است:

الف) بار اول جمله به جمله، هر چند با وقف به حرکت و وصل به سکون و همراه با لبیک پنجم.

ب) بار دوم به همین شیوه بدون لبیک پنجم.

ج) بار سوم با مراعات وقف به سکون و وصل به حرکت.

14 ـ چون با توسعه اخیر مدینه منورّه و نزدیک شدن شهر به مسجد شجره، خارج بودن مسجد شجره از حد ترخص مشکوک است، لذا کسانى که در مدینه منوّره با قصد عشره نماز را تمام مى خوانند، در آنجا نیز نمازشان تمام است و مى توانند براى عمل به احتیاط ، به صورت جمع بخوانند.(3) ولى کسانى که قصد عشره نداشتند، نمازشان شکسته است.

15 ـ چون به فتوا یا احتیاط برخى از فقها، در شب سوار ماشین مسقف شدن جایز نیست. وجه جمع میان فتاوا به این است که مقلّدان مراجعى که عدم جواز را مبنى بر احتیاط مى دانند، به فتواى جواز سایر مراجع عمل کنند و مقلّدان مراجعى که فتوا به عدم جواز

مى دهند; چنانچه ناچار به استفاده از ماشین مسقف هستند، کفاره بدهند.

و چنانچه مقلّدى بخواهد به احتیاط مرجع خود عمل کند و چاره اى جز سوار شدن به ماشین مسقف نداشته باشد، باید بنابر احتیاط کفاره بدهد.

16 ـ کسانى که نسبت به استطاعت خود براى حج به یقین نرسیده اند، هر چند وظیفه آن ها حجّ واجب نیست ولى مى توان آن ها را راهنمایى کرد که به نیّت وظیفه فعلیّه مُحرم شوند تا اگر بعداً معلوم شد که مستطیع بوده اند، اعمال انجام شده کافى باشد.

17 ـ پیش از حرکت از میقات، در داخل اتوبوس ها از زائران پرسیده شود که آیا همه آن ها در داخل مسجد شجره، به نیت احرامِ عمره، لبیک گفته اند یا نه و اگر کسى نگفته یا شک دارد که گفته است یا نه، همانجا بتواند به مسجد برود و مُحرم شود.

در میقات جُحفه نیز در مورد احرام سؤال شود تا پیش از حرکت و بیرون رفتن از میقات، نسبت به احرام تمام زائران اطمینان حاصل شود.

برخى از محرمات احرام نیز تذکر داده شود; مانند نگاه در آینه، زدودن مو از بدن و استفاده از عطر و صابون و اشیاى خوشبو و پوشاندن سر براى مردان و صورت براى بانوان و حرام بودن زن و مرد بر یکدیگر. و نیز استحباب تکرار تلبیه تا نزدیک مکّه، عدم لزوم بیدار بودن در میان راه، چون برخى از زائران تصوّر مى کنند که نباید بخوابند.

18 ـ گاهى یاد آورى در مورد نگاه به آینه در اتومبیل ضرر بیشترى دارد، چون معمولا حرکت زائران در شب است و توجهى به آینه ندارند و اگر بى توجه نگاهشان به آینه بیفتد اشکال ندارد و یادآورى آن گاهى سبب نگاه کردن مى شود. ولى نسبت به محل اسکان و هتل، چون غالباً در سالن انتظار، راهروها، و دستشویى ها آینه وجود دارد، بهتر است در بدو ورود به محل اسکان، تذکر داده شود.

19 ـ بهتر است آقایان بر صندلى هاى جلوى اتوبوس و خانم ها بر صندلى هاى عقب آن بنشینند و همسران کنار یکدیگر نباشند.

20 ـ در میقات یا در میان راه و در بدو ورود به مکّه، زمان رفتن براى اعمال تعیین و اعلان شود.

21 ـ بسیار مناسب است زمان رسیدن به مسجد تنعیم و لحظات ورود به محدوده حرم، به زائران یادآورى گردیده و دعاى کوتاه ورود به حرم خوانده شود. همچنین بهتر است مسجد تنعیم و منطقه شهداى فخ به آن ها نشان داده شود.

22 ـ از آنجا که تعداد لباس احرام آقایان حداقل دو تکه است و بیشتر از آن در صورتى که شرایط لباس احرام را داشته باشد بى اشکال است، در فصل سرما به آنان یادآورى شود که پوشیدن بیش از دو جامه احرام اشکال ندارد.

و نیز کشیدن پتو بر روى خود براى جلوگیرى از سرما، اشکال ندارد، ولى آقایان آن را بر سر و خانم ها بر صورت نیندازند.

البته اگر دوخته باشد، آقایان نباید بر دوش خود بیندازند و دوخته بودن حواشى آن، به فتواى برخى از فقها، بى اشکال است.

23 ـ کسى که براى عمره تمتع محرم شده، وقتى خانه هاى مکّه را ببیند، نباید لبیک بگوید، لذا این مسأله، هنگام رفتن به مکّه تذکر داده شود که پس از آن تلبیه نگویند.

24 ـ هنگام ورود به منطقه حرم ها; مثلا تنعیم به زائران توجّه داده شود و دعاى آن نیز براى زائران خوانده شود.

اعمال عمره تمتّع

1 ـ اگر زمان ورود به مکّه پس از نیمه شب است، زائران را براى انجام اعمال نبرید، مگر کسانى که سرحال و جوان اند و آمادگى کامل دارند; چون با حالت خستگى و خواب آلودگى; اولا ممکن است در بین طواف یا سعى خوابشان ببرد، افزودن بر این که انجام دادن این اعمال با حالت خستگى، حلاوت آن را از بین مى برد و حال توجه و دعا را نیز از آن ها مى گیرد و بهتر است افراد توانمند را پس از صرف صبحانه حدود ساعت شش و نیم یا هفت، (آنهم با لحاظ مسأله استظلال در شهر مکّه) براى اعمال به مسجد الحرام ببرید.

2 ـ سعى کنید زائران را در فرصتى براى اعمال به مسجد الحرام ببرید که در اثناى عمل به نماز جماعت و شستشوى مسجد برخورد نکنند. یادآورى مى شود که فرصت نماز مغرب تا عشا و ظهر تا عصر و عصر تا مغرب کوتاه است ولى فرصت نماز صبح تا نماز ظهر و نماز عشا تا صبح زیاد است و شستشوى مسجد نیز بیشتر در وقت خلوت مطاف، مثل ساعت یک بامداد صورت مى گیرد.

3 ـ چنانچه در اثناى طواف یا سعى، نماز جماعت برگزار شده تا آخرین فرصت امکان به طواف یا سعى خود ادامه دهند تا اگر ممکن شد طواف یا سعى را به پایان برسانند که براى پس از نماز نماند.

4 ـ در جلسه اول مکّه، مطالب زیر به زائران گفته شود:

الف) هر کس نسبت به اعمالى که انجام داده، سؤال یا شبهه اى دارد، بپرسد تا وظیفه اش مشخص شده و مطابق آن عمل کند.

ب) وضع نماز قصر یا تمام در مکّه و کیفیت جمع بین فتاوا، همان طور که در بخش مدینه گذشت، یادآورى شود.

ج) چنانچه در عمره کمتر از ده روز در مکّه مى مانند مسافر هستند و در حج، چنانچه پیش از اعمال حجّ و رفتن به عرفات حداقل ده روز در مکّه اقامت دارند نمازشان تمام است و بالتبع در عرفات، مشعر الحرام و منا و پس از بازگشت به مکّه نیز تمام است و چنانچه پیش از رفتن به عرفات کمتر از ده روز در مکّه اقامت دارند، مسافر هستند و معلوم است که در مشاعر مقدس نیز نماز شکسته است و پس از اعمال و بازگشت به مکّه اگر حداقل ده روز در مکّه اقامت دارند نماز تمام و گرنه مسافر هستند.

د) اعمال مستحب مکّه، مثل تلاوت و ختم قرآن، طواف مستحب، نماز در مسجد الحرام و البته تلاوت (با حکم خاص نه مطلق تلاوت) اختصاص به مکه دارد نه مشاعر.

هـ ) کارهاى حرام بین دو احرام، پس از تقصیر عمره تمتع تا احرام حج، که عبارت اند از:

* تراشیدن سر (به فتواى برخى از مراجع).

* بیرون رفتن از شهر مکّه (به فتواى برخى از مراجع).

* به جاى آوردن عمره مفرده.

* صید در حرم.

* کندن و بریدن گیاه و درخت حرم.

5 ـ استظلال در شهر مکّه و نیز عرفات و منا، به جز مراجعى که جایز مى دانند و آیت الله زنجانى که جایز نمى دانند، بقیه آقایان; مانند حضرات آیات بهجت، تبریزى، خامنه اى، خویى و سیستانى احتیاط واجب دارند.

6 ـ چنانچه پس از طواف اذان گفته شد یا وقت اذان نزدیک بود، سعى را شروع نکنید و اعمال مکّه و عمره مفرده، اگر پس از سعى اذان گفته شد، نزدیک وقت نماز بود که فرصت براى اتمام آن باقى نیست، طواف نساء را شروع نکنید و چنانچه در بین اعمال به نماز برخورد کردید، باید زائران را توجیه کرد که در نقطه اى مشخص طواف و سعى خود را قطع کنند و جاى آن را به خاطر بسپارند و از همان نقطه اى که طواف یا سعى را رها مى کنند در نماز جماعت شرکت کنند و سپس ادامه دهند و آن را به اتمام برسانند و چنانچه فاصله زیاد نشود طواف و سعى صحیح است ولى با فاصله زیاد نسبت به اکتفا به آن، تفصیل میان تمام شدن نصف طواف، نظر مرجع باید لحاظ شود.

7 ـ جزئیات مسائل شک در تعداد دورهاى طواف و سعى کمتر گفته شود چون همین امر سبب شک بیشتر خواهد شد و به طور کلى گفته شود که اگر شک و شبهه یا سؤالى پیش آمد، با تردید ادامه ندهید و حتماً حکم مسأله را بپرسید و سپس مطابق وظیفه عمل کنید و تنها این مسأله تذکر داده شود که اگر شک در تعداد دورهاى طواف یا سعى پیش آید و پاى نقیصه در میان باشد، مبطل طواف و سعى است.

8 ـ این مسأله نیز یادآورى شود، چنانچه در عملى اشکالى به نظرتان رسید یا مشکل پیش آمد، با اعاده کل اعمال عمره مشکل حل نشده و وظیفه تمام نخواهد شد، بلکه باید مورد اشکال مشخص و چنانچه نیاز به اصلاح، تکمیل یا اعاده بود، عمل شود.

9 ـ مسجد الحرام حیاط وسط (که کعبه در آن قرار دارد) و شبستان هاى اطراف است، مسعى و محوطه اطراف مسجد که سنگفرش شده و با دیوارهاى نرده اى محصور است جزو مسجد نیست و احکام مسجد را ندارد.

10 ـ هروله براى زنان مستحب نیست و چنانچه سهواً انجام دادند مبطل سعى نیست و برنگردند و نیز مردان اگر هروله را فراموش کردند، براى به جا آوردن آن بر نگردند.

11 ـ تقصیر مکانِ معینى ندارد ولى مرسوم است که بر فراز مروه تقصیر مى کنند. یاد آورى این نکته لازم است که سمت چپ مروه قسمتى افزوده شده و مى توانید زائران را به آن قسمت هدایت کنید تا مزاحمتى براى دیگران نباشد و بانوان بتوانند به دور از چشم نامحرمان تقصیر کنند.

12 ـ وظیفه حائض در عمره تمتع و عمره مفرده متفاوت است:

الف) در عمره تمتع اگر تا پیش از رفتن به عرفات پاک نمى شود وظیفه او به حجّ اِفراد تبدیل مى شود و با همان احرام باید به عرفات برود و نمى تواند براى طواف و نماز نایب بگیرد.

ب) در عمره مفرده اگر نمى تواند تا زمان پاک شدن در مکّه بماند، باید براى طواف و نماز نایب بگیرد و سعى و تقصیر را خودش به جا آورد.

13 ـ کسانى که براى نماز طواف عمره یا طواف زیارت نایب مى گیرند، اولا باید خودشان نماز طواف را بخوانند، ثانیاً باید پس از نماز، خود و نایب به سعى برود، به لحاظ آن که ترتیب مراعات شود ولى همزمان بودن یا تقدم و تأخر نماز او با نایب اشکالى ندارد.

14 ـ کسانى که با ویلچر در طبقه دوم طواف داده مى شوند و باید نایب نیز بگیرند، لازم است ترتیب را مراعات کنند و در صورتى که خود فرد بتواند نماز را در صحن مسجد بخواند، قابل نیابت نیست و در این صورت نماز طواف باید پس از هر دو طواف باشد.

استفتاى طواف معذورین

س) افراد ناتوان که قبلا با صندلى چرخدار (ویلچر) یا سبد (تخت روان) طواف داده مى شدند، در سال جارى از طواف در صحن مسجد الحرام منع شده اند و حتى ممکن است کسى نباشد تا فرد ناتوان را بر دوش خود حمل کند و طواف بدهد یا همین کار نیز ممنوع شود و چنین افرادى باید در طبقه دوم یا پشت بام مسجد الحرام طواف داده شوند. آیا چنین طوافى کفایت مى کند یا نه، وظیفه آنان چیست؟

* آیت الله بهجت: در صورت عدم امکان، با رعایتِ الأقرب فالأقرب، کفایت مى کند.

* آیت الله تبریزى: احتیاط واجب آن است که آن ها را از طبقه دوم طواف دهند و نایب هم برایشان یگیرند.

* آیت الله خامنه اى: طواف باید دور کعبه معظمه، ولو در فضاى مابین زمین تا محاذى پشت بام کعبه باشد و کف طبقه دوم مسجد الحرام اگر به قدر قامت طواف کننده پایین تر از نقطه محاذى پشت بام کعبه نباشد، طواف از طبقه دوم صحیح و مجزى نیست، و کسانى که نمى توانند در صحن مسجد الحرام، ولو بهوسیله حمل توسط شخص دیگر طواف کنند وظیفه شان نایب گرفتن در طواف است و احوط آن است که خودش هم در همان طبقه دوم طواف نماید.

* آیت الله سیستانى: چنانچه احراز شود که طبقه دوم بالاتر از کعبه است، طواف از بالا کفایت نمى کند و باید براى طواف از پایین نایب بگیرند و لازم نیست احتیاط کنند و چنانچه مطلب مشکوک باشد، باید احتیاطاً بین طواف از بالا و نایب گرفتن از پایین جمع نمایند.

* آیت الله شبیرى زنجانى: در مورد سؤال اگر ممکن باشد کسى فرد ناتوان را بر دوش حمل کند، طواف در محدوده بین مقام ابراهیم و کعبه لازم است و در غیر این صورت باید نایب بگیرند تا در محدوده طواف کند و بنابر احتیاط مستحب نیز خود شخص در طبقه دوم طواف داده شود و چنانچه نیابت نیز ممکن نباشد طواف دادن شخص در طبقه دوم کفایت مى کند.

* آیت الله صافى گلپایگانى: در فرض مذکور این افراد باید در طبقه دوم طواف داده شوند و بنابر احتیاط واجب نایب هم گرفته تا براى آنان در صحن مسجد الحرام طواف نماید.

* آیت الله فاضل: در فرض سؤال، چنانچه کعبه مقدسه از طبقه دوم پایین تر نباشد، احتیاط واجب آن است که علاوه بر این که در طبقه دوم طواف داده مى شوند، استنابه هم بنماید; و الله العالم.

* آیت الله مکارم شیرازى: در این گونه موارد که راهى جز این نیست، طواف در طبقه بالا کفایت مى کند.

* آیت الله نورى همدانى: طواف در طبقه فوقانى صحیح نیست و این قبیل افراد باید بهوسیله کول گرفتن طواف خود را انجام بدهند و اگر ممکن نشد، لازم است براى طواف خود نایب بگیرند.

* آیت الله وحید خراسانى: در مفروض سؤال باید نایب بگیرد که در صحن مسجد الحرام طواف نماید و در صورتى که متمکّن مى باشد و بر او حرجى نیست، احتیاط واجب آن است که خودش هم از طبقه دوم طواف نماید.

15 ـ نماز جماعت استداره اى در مسجد الحرام به فتواى برخى از فقها اشکال دارد، باید مأمومین در جهتى بایستند که پشت سر امام جماعت باشد یا روبه روى امام جماعت نباشد، لذا توجه داشته باشید که امام جماعت مسجد الحرام در نماز صبح، مغرب و عشا نزدیک مقام ابراهیم یا نزدیک در کعبه به نماز مى ایستد و در نماز ظهر و عصر، در فصل گرما (بجز در نماز جمعه) در نقطه مقابل، روبه روى مستجار، داخل شبستان کنار اتاقِ مؤذنان به نماز مى ایستد.

16 ـ کسانى که از مکّه به مسجد تنعیم، براى احرام عمره مفرده مى روند، پس از بازگشت از تنعیم به مسجد الحرام، نسبت به استظلال در شب و در شهر مکّه، سه دسته اند:

الف) مقلّدان فقیهى هستند که استظلال در شب و در شهر مکّه (هر دو) را جایز نمى داند; اینان نمى توانند حتى در شب، با ماشین سقف دار از تنعیم بیایند.

ب) مقلدان فقیهى هستند که استظلال در شهر مکّه را جایز مى داند; این دسته مى توانند شب یا روز ماشین مسقف سوار شوند و فرقى بین این که استظلال در شب را جایز بدانند یا ندانند نیست.

ج) مقلدان فقیهى مى باشند که استظلال در شهر مکّه را جایز نمى داند ولى استظلال در شب را قائل نیست; اینان مى توانند در شب، از تنعیم با ماشین مسقف به مسجد الحرام بروند.

یادآورى مى شود، اکثر مراجع تقلید که استظلال در شب و در شهر مکّه را جایز نمى دانند، فتواى صریح ندارد، بلکه احتیاط فرموده اند.

17 ـ باید توجه داشت که به فتواى برخى از فقها، اگر عمره در ماه قبل انجام شده باشد و در ماه جدید و لو با یک روز فاصله از حرم خارج شود; مثلا به عرفات برود، چون عرفات خارج حرم است، باید براى آمدن به مکّه مجدداً محرم شود.

18 ـ سعى میان صفا و مروه باید بین الجبلین باشد و به شهادت اهل اطلاع، ستون هاى گنبد صفا روى کوه است و قسمت شیب دار روى مروه و آخرین در خروجى آن در سمت راست روى کوه است. بنابراین، امروزه مردم سعى را از کوه تا کوه انجام مى دهند و زدن پاشنه پا به روى صخره ضرورتى ندارد و این مسأله مربوط به زمانى بوده که از پایین کوه حرکت مى کردند، بدین معنى که در کنار صفا اگر رو به مروه مى ایستادند، همین که پاشنه پایشان به صفا متصل مى شد و در نهایت همین که نوک انگشت پایشان به مروه مى رسید کفایت مى کرد و ضرورتى نداشت که از کوه بالا بروند، ولى امروزه به طور طبیعى بخشى از کوه را بالا مى روند.

19 ـ روبه روى حجرالأسود براى پوشاندن خط تیره مقابل حجرالأسود، روى زمین را چسب زده اند که این قسمت چسب خورده، به عرض حدود چهار متر تا آخر مسجد امتداد دارد که خواندن نماز بر این ها سجده بر سنگ نخواهد بود که باید زائران را به این نکته توجه داد.

20 ـ با توجه به محو شدن خط تیره مقابل حجرالأسود، براى نیّت آغازِ طواف، اگر به زائران گفته شود که از چند متر جلوتر قصدشان این باشد که از مقابل حجرالأسود طواف را شروع و به همان جا ختم شود، اشکال ندارد و لازم نیست متوجه باشند که کدام نقطه به طور دقیق مقابل حجرالأسود است.

21 ـ براى آغاز طواف، هرگز زائران را از مقابل حجرالأسود یا نزدیک آن، به داخل صف طواف کنندگان نبرید که موحب اذیّت و مزاحمت براى طواف کنندگان است بلکه در هر نقطه اى از مطاف مى توانید وارد جمعیت شوید و بدون نیّت طواف به راه خود ادامه دهید تا به نقطه آغاز آن برسید و نیز در پایان طواف براى رفتن به محل نماز طواف (پشت مقام ابراهیم) آرام آرام بدون نیّت طواف، همراه جمعیت به راه خود ادامه دهید تا به راحتى بتوانید از صف طواف کنندگان خارج شوید.

22 ـ در حال سعى، برخى از زائران ایرانى به خصوص جوان ها هنگام ازدحام جمعیت براى آن که سریع تر مسیر را بپیمایند، از کنار جمعیت و نرده هاى وسط حرکت مى کنند و گاهى براى عبور دادن خود از فشار جمعیت متمایل به راست یا چپ مى شوند و به صورت کج به راه خود ادامه مى دهند، این مقدار از سعى به نظر بسیارى از فقها اشکال دارد.

23 ـ ممکن است هنگام ازدحام، افراد ناتوان را، که با ویلچر سعى مى کنند، در طبقه همکف راه ندهند و آن ها را به طبقه دوم یا پشت بام مسجد الحرام راهنمایى کنند، باید توجه داشت چون طبقه دوم و پشت بام بالاتر از صفا و مروه است، سعى در آنجا کافى نیست، بلکه این افراد باید براى سعى نایب بگیرند.

24 ـ برخى از زائران تا پاسى از بامداد (پس از نصف شب) در مسجد الحرام مى مانند و به جهت خستگى و دیر خوابیدن، براى نماز صبح بیدار نمى شوند، تذکر این مسأله لازم است که چنانچه این امور مستحب سبب ترکواجب شود، هیچ گونه ثوابى نخواهد داشت.

25 ـ اوقات اذان هاى شش گانه یومیه مکّه به زائران گفته شود، تا در انجام فرایض دچار مشکل و اشتباه نشوند. اگر فاصله اذان تا اقامه براى هر نماز هم گفته شود مناسب است. گفتنى است، اذان صبح و ظهر که گفته مى شود، مطابق وقت شرعى است ولى اذان مغرب، هنگام غروب آفتاب است نه ذهاب حمره مشرقیه. و اذان اول صبح، که حدود یک ساعت پیش از طلوع فجر گفته مى شود براى نماز شب است.

26 ـ چگونگى به جاى آوردن طواف مستحب براى خود و دیگران را به زائران تعلیم دهید و نیز بر تلاوت قرآن و عبادت در مکّه بهویژه در مسجدالحرام و استفاده بهتر از اوقات فراغت تأکید کنید.

27 ـ هرچند تلاوت قرآن در هر حال و در هر جا مستحب است ولى تأکید بر ختم قرآن در مکّه مربوط به شهر مکّه است و شامل عرفات، مشعر و منا نمى شود. پس اگر شخصى مقیّد باشد به این استحباب عمل کند، باید تمام تلاوت را در مکّه ـ هرچند در هتل انجام دهد.

28 ـ چون جهت قبله در شهر مکّه، در هر سوى آن تفاوت دارد، حتى گاهى در یک هتل، در بخش هاى مختلف آن نیز متفاوت است و بدین سبب تشخیص قبله براى زائران مشکل مى شود، مناسب است جهت قبله یادآورى شود و چنانچه در هتل علامت مشخص وجود ندارد، علامت هایى جهت قبله نصب شود.

29 ـ در برخى از هتل ها سنگ توالت ها رو به قبله یا پشت به آن است که با کمى انحراف در نشستن مشکل حل مى شود. هرچند اگر زائران متوجه نباشند مرتکب گناهى نخواهند شد.