شرایط قبولى اعمال عبارت است از:
الف) نیت خالص،
ب ) تقوا در امور و پرهیز از گناهان،
ج ) همراهى عمل با علم و یقین،
د ) عمل را صحیح انجام دادن،
ه ) محبت و ولایت اهل بیت(ع) .
نشانه‏هاى قبولى عمل نیز عبارت است از:
الف) شامل شدن توفیق الهى بر اعمال خیر،
ب ) داشتن حالت توجه و انابه در عبادات و... .
قبولی نماز:
گفتنی است؛ برگزاری نماز همراه با شرایط آن، مجموعه ای از آموزه ها و رفتارهای اسلامی و انسانی را تشکیل می دهد. به طور مثال از شرایط نماز، طهارت است که مجموعه بهداشت بدن و لباس و مکان را شامل می شود و یا از شرایط نماز، غصبی نبودن لباس و مکان و آب وضو است و یا از شرایط قبولی نماز عدم آزار به دیگران و رسیدگی به مستمندان و پرداخت زکات است و یا برگزاری نماز به صورت جماعت، نمادی از وحدت اجتماعی را به نمایش می گذارد و... لذا درباره اینکه شرط قبولی سایر اعمال انسان، قبولی نماز است، اخبار و روایتهای زیادی رسیده است از جمله امیرمؤمنان در نامه 27 نهج البلاغه می فرمایند: } «... و اعلم ان کل شی من عملک تبع لصلاتک» { و بدان که محور قبولی تمام کارهای تو نماز است» چون نماز از ارکان اسلام و دارای آثار تربیتی بسیاری است. انسان اگر در هر زمینه زندگی قصور و کوتاهی داشته باشد، اهتمام به نماز آن را جبران می کند. حتی نماز بعنوان یک عامل «گناه زدا» بر شمرده شده است چنانکه امیر مؤمنان می فرماید: }«و انها لتحت الذنوب حت الورق و تطلقها اطلاق الربق؛ { نماز گناهان را مثل برگ درختان می ریزد و گردن انسان را از ریسمان گناه آزاد می کند. آنگاه در ادامه تشبیهی جالب از پیامبر اکرم(ص) نقل می فرماید که: «رسول خدا(ص) نماز را به چشمه آب گرم تشبیه فرموده که بر در خانه انسانی باشد و شبانه روزی پنج مرتبه در آن شستشو کند، پس (معلوم است) دیگر بر چنین کسی چرک باقی نخواهد ماند». (نهج البلاغه، خ 199)
هدف این روایات یادآوری اهمیت و ارزش و تأثیر عمیق نماز در روح و جان آدمی و ایجاد توفیق برای انجام کارهای خیر دیگر است نه کم ارزش جلوه دادن کارهای خیر دیگر، مانند خانه ای که اگر سقف نداشته باشد هر چقدر درونش نیز زیبا باشد باران آن را خراب می کند هر چند چیزهای درون آن ارزنده باشد.
پس نماز که از ارکان اسلام است، تا زمانی که با دقت و سر وقت خوانده شود؛ کوتاهی در سایر کارهای انسانرا جبران می کند ولی اگر نماز ضایع شود (مثلاً شخص مسائل نماز را نداند یا گاهی آنرا ترک کند یا بطور عادت آنرا در آخر وقت بجا آورد) هیچ عمل دیگری نمی تواند نماز را جبران بکند.
بهتر است که ما این دستورالعمل خداوند را سرمشق خود قرار دهیم. «واستعینوا بالصبر و الصلاه و انها لکبیره الا علی الخاشعین»از صبر و نماز در برخورد با مشکلات نیرو بگیرید؛ همانا نماز سنگین است مگر برای خاشعان (سوره بقره، آیه 45)
خلاصه این که از روایات فهمیده می شود که اگر نماز کسی قبول شود کارهای نیک دیگرش قبول می شود و اگر قبول نشود کارهای دیگر او قبول نمی گردد و توضیح این نکته ضروری است که این مسأله موجب نمی شود که اگر کسی نماز مقبول نداشت یا اصلا نماز نخواند دست از سایر تکالیف خود بردارد زیرا روایت می فرماید اعمال دیگر او قبول نمی شود نه این که صحیح نمی باشد. پس ممکن است اعمال دیگر انسان صحیح باشد گرچه مقبول نباشد یعنی در روز قیامت او را به جهت نپرداختن خمس و انجام ندادن حج و امر به معروف یا روزه مجازات نمی کنند زیرا این اعمال را به شکل صحیح انجام داده و تکلیف او ساقط گشته گرچه به خاطر کوتاهی در نماز مزد یک عمل مورد قبول را به او نمی دهند.
در منابع اسلامی برای قبولی عبادات و به ویژه نماز که نمونه بارز عبادت و تجسم عبادت و بندگی است، شرایطی بیان شده است که رعایت آنها شرط پذیرفته شدن و قبولی عبادت و نماز است. به برخی از این شرایط در ذیل اشاره می شود:
1. داشتن تقوا و ورع: این شرط مهم ترین شرط قبولی عبادت و نماز است. تقوا و ورع معنای وسیعی دارد که دوری از گناهان و محرمات و انجام واجبات الهی شاخه ای از درخت تنومند و شعبه ای از شعبه های آن است. در روایتی از پیامبر اسلام(ص) چنین آمده است: اگر به قدری نماز بخوانید تا چون تار باریک و لاغر شوید و به اندازه ای روزه بگیرید که تا چون کمان خم و منحنی شوید خداوند آن را از شما نمی پذیرد مگر آن که تقوا و ورع داشته باشید.(میزان الحکمه، ج5، ح10322، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی)
2. حقی از مردم به گردن نداشتن: در روایتی آمده است که رسول گرامی اسلام(ص) فرمود: « خداوند به من وحی کرد که ای برادر پیامبران و ای برادر انذار دهندگان! قومت را انذار کن و بیم ده که وارد خانه ای از خانه های من برای عبادت داخل نشوند در حالی که حق و مظلمه ای از بندگانم برعهده و گردن آنها است، چون اگر با برگردن داشتن حقی از بندگانم مشغول عبادت گردد. تا وقتی که مشغول نماز است او را لعنت می کنم مگر آن که حق مردم را اداء کند.(همان، ح10324)
3. حلال بودن لباس نمازگزار و محل نماز او: در روایتی آمده است: نگاه کن در چه لباسی و بر چه چیزی نماز می خوانی، اگر این دو مباح و حلال نباشد، نمازت پذیرفته نیست.
4. داشتن ولایت اهل بیت(ع) و برائت و بیزاری از دشمنان آنان: در روایتی وقتی از حضرت سجاد(ع) درباره سبب قبول نماز پرسیده شد، حضرت(ع) فرمود: «ولایتنا و البراءه من اعدائنا»؛ یعنی ولایت ما و بیزاری از دشمنان ما، عامل قبول نماز است.(همان، ح 10326)
5. تواضع در برابر عظمت خداوند و خودداری از خواهش های نفس و به یاد خدابودن در طول روز و تکبر نورزیدن با خلق خدا و گرسنه را سیر کردن و برهنه را پوشاندن و مهربانی و دلسوزی با گرفتاران و غریبان را پناه دادن، این عوامل در روایات از عوامل قبولی نماز شمرده شده است.(همان، ح10327)
در روایاتی برخی امور، مانع قبولی نماز شمرده شده است که به آنها اشاره می شود:
1. مخالفت با پدر و مادر
2. غیبت کردن
3. سبک شمردن نماز و مواظبت نکردن بر آن
4. شرابخواری(رجوع کنید به میزان الحکمه، باب موانع قبول الصلاه، ج5، ص387، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی)
5. اقبال نداشتن و حضور نداشتن در نماز: در روایتی آمده است: «لایقبل الله صلاه عبد لایحضر قلبه مع بدنه»؛ خداوند نماز کسی را که قلبش در کنار بدنش حضور ندارد، نمی پذیرد.(همان، ح10335)
برای آگاهی بیشتر ر.ک:
- نماز، محسن قرائتی
- حضور قلب در نماز، علی اصغر عزیزی تهرانی
- صلاه الخاشعین، شهید دستغیب شیرازی.